Hadislerde şu ifade de yer alır: “Bu cinsler değişik olursa peşin olması şartıyla istediğiniz gibi sata­bilirsi­niz[1]. “Bundan da cinsleri aynı olup ölçü birimleri farklı olan veya ölçek yahut tartı ile işlem gördüğü halde cinsleri farklı olan iki malın birbiriyle değişiminin peşin olmasının şart koşulduğunu anlamışlardır.

Buna göre hurda demir verip çubuk demir almak istenirse her iki demirin aynı ağırlıkta olması ve değişimin peşin olması gerekir, yoksa faizli işlem olur. Demire karşılık bakır almak istenirse her iki bedeli peşin ödemek yeterli olur. Çünkü bunların ikisi de tartıyla alınıp, satılan mallardır. Cinsleri farklı olduğu için biri diğerinden fazla olabilir ama bu takas veresiye olamaz, yoksa faizli işlem olur.

Bu prensibe göre altın veya gümüşten basılı bir parayı (nükûd) verip tartıyla satılan bir malı veresiye almak faizli işlem sayılmalıdır. Çünkü altın ve gümüş tartıyla alınıp satılır. Ama Hanefîler bunu caiz görür ve sebeplerini şöyle açıklarlar:

1- Altından ve gümüşten basılı dinar ve dirhemlerle tartıyla alı­nıp satılan diğer mallar arasında görünüşte (sureten) bir fark vardır. Çünkü dinar ve dirhemler san­cat[2] de­nen ağırlık birimleriyle, diğer mallar da men[3] ile tartılırlar.

2- Bunlar arasında görünmeyen (manen) bir fark daha vardır. Dinar ve dirhemler tayinle taayyün etmezler. Ama diğer mallar ta­yinle taayyün[4] ederler.

3- Aralarında değerlendirme yönünden (hükmen) de fark vardır. 1 dinara karşılık 12 men demir alınsa, demiri satıcı, dinarı da alıcı, diğerinin görmediği yerde tartmış olsa, teslim aldık­tan sonra altınlar tekrar tartılmadan satılabilir[5] ama demiri tartıyla satabilmek için müş­terinin onu yeniden tartması gerekir.

Madem arada bu kadar fark vardır, öyleyse tartılan diğer mallarla nakitler, tartıda her yönüyle ortak ol­mamış olurlar[6].

Hem altın ve gümüşün tartı ile satıldığına dayanarak tartıyı (vezn) faiz illeti saymak hem de onları diğer mallarla değişir­ken bu illete riâyet etmemek tam bir çelişkidir. Hanefilerin tartıyı faiz illeti saymayıp şöyle demeleri gere­kirdi: Altın ve gümüş her ne kadar tartı ile alınıp satılıyor olsa da bunlar, tartıyla satılan diğer mallardan sureten, manen ve hükmen farklı olduğu için vezin faiz illeti olamaz.

Vezn faiz illeti olamayınca ister istemez ölçek de faiz illeti olama­ya­cak ve iki illetten biri sayılan kadr, faiz illeti olmaktan çı­kacaktır. Bu da Hanefîlerin alım satıma dayalı faiz sistemini tü­müyle çökertecektir.

Aynı tenkit Hanbeliler için de geçerlidir. Hanbeliler bir taraf­tan şöyle diyorlar: “Eğer altın ve gümüşte faiz illeti  tartı (ve­zn) olsaydı tartı ile iş­lem gören malları bunlarla veresiye almak caiz ol­mazdı. Çünkü ve­resiyenin haram olması için ribanın iki illetinden biri yeterlidir.[7]”

Hem bunu söylüyorlar hem de Hanefîler gibi vezn’i faiz illeti ola­rak kabul ediyorlar. Ne büyük çelişki!

Mâlikîler, hadislerdeki arpa, buğ­day, hurma ve tuza bakarak faizin, sadece temel gıda maddesi olup sak­lanabilen veya gıda madde­lerini lezzet­lendiren şeylerde olaca­ğını söylemiş­lerdir. Bunlar kendi cinsleriyle değiştirildiğinde miktarla­rın eşit ve mü­badele­nin peşin olması gerektiğini, farklı cins gıdalarla değiştirildi­ğinde mik­tarlarda eşitlik aran­mayacağını, yal­nızca mübadelenin peşin olması ge­rekti­ğini söylemişlerdir.

Bu görüş, her ne kadar alım satım ile faizli işlemi bir­birinden ayıran âyete aykırı ise de kendi içinde tutarlıdır. Çünkü arpa, buğ­day ve hurma temel gı­dalar­dandır ve saklanabilir özellik­leri vardır. Tuz da yiyecek­leri tatlandırmaya yarar.

Biriktirilsin veya biriktirilmesin bütün gıda maddeleri­nin ve­resiye takası ile her çeşit eşyanın kendi cinsiyle veresiye, bire iki takası ribe’n-nesie[8] sayılmıştır. İşte bunun, kendi sistemlerinde de bir dayanağı yok­tur.

Şafiîlere göre riba kelimesi mücmel yani kapalıdır; onu Allah'ın Elçisi açıkla­mıştır[9]. Açıklama dedik­leri, altı malın satışı ile ilgili hadislerdir.

 

Şafiîler şöyle derler: "Faiz, büyük günahların en büyüğüdür. Bütün şeriatlarda faizin haram kılındığı söylenir. Allah kendi kitabı­nda faiz yiyen dışında bir isyankâra harp ilan etmemiştir. Faizin haramlığı taabbüdîdir, faizli işlem sebebi olarak gözüken her şey sadece onun hikmeti olur, illeti değil[10]."

Taabbüdî demek, illeti (asıl sebebi) anlaşılamayan ama kul olma gereği uyulan emir veya yasak demektir[11]. İlleti anlaşılamayan bir şey üzerine kıyas yapılamaz. Ama bu sözü sanki hiç söylememiş­ler gibi faizli işlemin iki illetinin ol­duğunu, bunların tu’miyet ve seme­niyetten[12] ibaret bu­lunduğunu belirtmiş ve sistemlerini bu iki illet üzerine kurmuşlardır. Bu mantığı anlamak gerçekten zor­dur. Faizin ha­ramlığı taabbüdî ise bu il­letler nereden çıkıyor? Eğer bu illet­ler varsa neden ta­abbüdî deniyor?

İbn Abbâs’ın rivâyetine göre faizi yasaklayan âyetler Kur’ân-ı Kerim’in en son inen âyetleridir. Peygamberimiz Veda Hutbesinde cahiliye faizi­nin kaldırıldığını ilan ettiğine göre âyetler bu sırada inmiş olmalıdır.

Hac, kamerî yılın 12. ayı olan Zilhiccede olur. Bu ayın 9. günü A’rafat'a çıkılır. Veda Haccı hicretin 10. senesinde olmuştur. Veda Hutbesi, Peygamberimizin bu sırada A’rafat'ta yaptığı konuşmadır. O, Hicretin 11. senesinin 3. ayı olan Rebiyülevvelin 12'sinde, Pazartesi sabahı vefat etmiştir[13]. Faizin kalktığını ilan etmesinden vefatına ka­dar 3 kameri ay ve 3 gün geçmiştir. Allah'ın Elçisi Veda Hutbesinde şöyle demiştir:

“Cahiliye faizi kaldırılmıştır. İlk faizi kaldırıyorum, bizim faizimizi, (amcam) Abbâs b. Abdulmuttalib'in faizini. Onun ta­mamı kaldı­rıl­mış­tır[14].”

Burada kaldırılan, herkesin bildiği faizdir. Bu yüzden kimse bu konuda soru sorma ihtiyacı duymamıştır. Peygamberimizin koyduğu, altı mal ile ilgili yasağın, konunun özünü oluşturmadığı, faiz yasağının çevresinde bir koruma duvarı oluşturduğu, bu hadisten de anlaşılabilir.

Sonraki sayfa»»